કોરડો...by પારુલ ખખ્ખર

 

••• 1 •••

આપણે ત્યાં લોકશાહી છે કે રોકશાહી? 

એક કવયિત્રી, નામે પારુલ ખખ્ખરે કોરોનાકાળમાં શાસનતંત્રની નિષ્ફળતાને ચાબખા મારતું મરશિયું લખ્યું અને રાતોરાત ગુજરાતીઓની જનચેતના ઢંઢોળી નાંખી. ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ અગાઉ કોઈ કવિતા આ હદે વાઇરલ થવાનો કોઈ કિસ્સો સ્મરણમાં આવતો નથી. આ કવિતાની જ સિદ્ધિ હતી કે એના ચાહકો અને ટિકાકારો –બંનેમાંથી કોઈ એના તરફ દુર્લક્ષ સેવી ન શક્યું. કવયિત્રી પર ચારેતરફથી પુષ્પવર્ષાની સાથે જબરદસ્ત પથ્થરવર્ષા પણ થઈ. અમરેલીની સિંહણે તો પોતાની વૉલ પરથી એ કવિતા હટાવી નહીં પણ અન્ય ઘણા મિત્રોને હટાવી લેવાની ફરજ પડી એ ગુજરાતી સાહિત્યની સૌથી મોટી કમનસીબ ઘટના લેખી શકાય. ભાગ્યે જ કોઈ નામી સાહિત્યકાર અને કવિઓ આ યુગપ્રવર્તક રચના અને રચનાકારના ટેકામાં આગળ આવ્યા એ એનાથીય મોટી કમનસીબી.      

કવિતાને કવિતાની નજરથી જોવાનું આપણે ક્યારે શીખીશું? કવિનું કામ કવિતા કરવાનું છે, સમાજસેવા કરવાનું નહીં. પહેલાના જમાનામાં યુદ્ધમેદાનોમાં ભાટ-ચારણોનું આગવું સ્થાન રહેતું. ભાટ-ચારણો કવિતા લલકારીને સૈન્યને પોરસ ચડાવતા. પણ ભાટ-ચારણોએ તલવાર લઈને યુદ્ધમેદાનમાં ઝંપલાવવું નહોતું પડતું. કવિ અને સૈનિક વચ્ચેનો ભેદ એ જમાનાના અલ્પશિક્ષિત સમાજમાં પણ સુસ્પષ્ટ હતું, પણ આજના બહુશિક્ષિત બુદ્ધિજીવીઓ આ ભેદ સમજવામાં નિષ્ફળ રહ્યા છે. કવિએ જનજાગૃતિ માટે સાહિત્યસર્જન કરવું પણ જરૂરી નથી પણ કોઈ કવિ આ કામ કરે તો એની મૂલવણી કળાની દૃષ્ટિએ જ કરવી ઘટે. કવિતા ભલે રાજકારણ વિષયક હોય, પણ કવિતાના નામે રાજકારણ રમાવું ન જ જોઈએ. 

તમને કવિતા ગમી છે? તો તમારું સ્વાગત છે. 

તમને કવિતા નથી ગમી? તો તમારું સ્વાગત છે.

પણ પથ્થરમારો તો ન કરીએ... 

આ કવિતા વિશે મને ગમેલા બે’ક અભિપ્રાયો: 

1.

ગુજરાતીમાં આવી કવિતા લખાય છે એ ખૂબ મોટી ઘટના છે. આ એક કવયિત્રીનો અવાજ નથી. આ અનેક ગુજરાતીઓનો અવાજ છે. મને લાગે છે કે ગુજરાતી ભાષામાં આ કવિતાનો અવાજ લાંબા સમય સુધી પડઘાયા કરશે.

- બાસુ

2.

સિંહાસન ઉથલાવવાની તાકાત ધરાવતી કવિતા !!! શબ્દની-સાહિત્યની આ જ તાકાતથી સત્તાધીશો ધ્રૂજે છે ! પ્રલંબ સમયાવકાશ બાદ આવો ધિંગો કવિસ્વર સાંભળ્યો જે અચેતનને ઝંઝોટીને મૂકી દે ! પથ્થરમાં પ્રાણ પૂરે ! કવયિત્રીનો ઇરાદો સત્તાને ઝાટકા સાથે જાગ્રત કરવાનો છે કે હવે રાજધર્મ નિભાવો બાપા ! પ્રજાની વેદના સુણો અને ગલીએ ગલીએ ઉતરીને નાગરિકનારાયણની સેવા કરો ! સમય કઠિન છે પણ કઠિન સમયે જ પ્રજા રાજા પાસે ગુહાર પોકારે ને !!!! અત્યારે રાજા કૌવત ન બતાવે તો પ્રજા ક્યાં જશે !!?? સાચો રાજા આ કાવ્ય-ત્રાડથી સફાળો જાગી પોતાનો ધર્મ નિભાવે…..આ પ્રચંડ નાદને પોતાની અવમાનના ન ગણે !

- ડૉ. તીર્થેશ મહેતા 

3.

રાતોરાત આ કવિતાના હિંદી-મરાઠી અને અંગ્રેજી અનુવાદો પણ થયા છે. મૂળ રચનાની સાથોસાથ એ અનુવાદોને પણ આવકારીએ...  

એક અવાજે મડદાં બોલ્યાં 'સબ કુછ ચંગા-ચંગા'

રાજ, તમારા રામરાજ્યમાં શબવાહિની ગંગા.

રાજ, તમારા મસાણ ખૂટયા, ખૂટયા લક્કડભારા,

રાજ, અમારા ડાઘૂ ખૂટયા, ખૂટયા રોવણહારા,

ઘરેઘરે જઈ જમડાંટોળી કરતી નાચ કઢંગા

રાજ, તમારા રામરાજ્યમાં શબવાહિની ગંગા.

રાજ, તમારી ધગધગ ધૂણતી ચીમની પોરો માંગે,

રાજ, અમારી ચૂડલી ફૂટે, ધડધડ છાતી ભાંગે

બળતું જોઈ ફીડલ વગાડે 'વાહ રે બિલ્લા-રંગા'!

રાજ, તમારા રામરાજ્યમાં શબવાહિની ગંગા.

રાજ, તમારા દિવ્ય વસ્ત્ર ને દિવ્ય તમારી જ્યોતિ

રાજ, તમોને અસલી રૂપે આખી નગરી જોતી

હોય મરદ તે આવી બોલો  'રાજા મેરા નંગા'

રાજ, તમારા રામરાજ્યમાં શબવાહિની ગંગા.

- પારુલ ખખ્ખર

***

गुजराती में से अनुवाद: इलियास 

एक साथ सब मुर्दे बोले ‘सबकुछ चंगा – चंगा’,

सा’ब तुम्हारे रामराज में शब-वाहिनी गंगा. 

ख़तम हुये समशान तुम्हारे, ख़तम काष्ठ की बोरी,

थके हमारे कंधे सारे, आंखे रह गई कोरी

दर-दर जाकर यमदूत खेले 

मौत का नाच बेढंगा

सा’ब तुम्हारे रामराज में शब-वाहिनी गंगा. 

नित्य निरंतर जलती चिताएं

राहत मांगे पलभर

नित्य निरंतर  टुटे चूड़ियां

कुटती छाती घर घर

देख लपटों को फ़िडल बजाते वाह रे ‘बिल्ला-रंगा’, 

सा’ब तुम्हारे रामराज में शब-वाहिनी गंगा. 

सा’ब तुम्हारे दिव्य वस्त्र, दिव्यत् तुम्हारी ज्योति,

काश असलियत लोग समझते, हो तुम पत्थर, ना मोती. 

हो हिम्मत तो आके बोलो

‘मेरा साहब नंगा’ 

सा’ब तुम्हारे रामराज में शब-वाहिनी गंगा.

- इलियास

***

मराठी अनुवाद : सारनाथ आगले

एक मुखाने शव बोलले सब कुछ चंगा चंगा,

राजा, तुझ्या रामराज्यात, शव वाहिनी गंगा.

राजा,राज्यात स्मशान खुटले,संपले लाकडी भारे,

राजा,आमचे आसु आटले, खुंटले सोबत रडणारे.

घरोघरी जाऊन राजकारणाचा,नाच करती कढंगा.

राजा, तुझ्या रामराज्यात शव वाहिनी गंगा.

राजा,तुमची धगधग जोती थोडी उसंत मागे.

राजा,आमची कांकण फुटली. धडधड छाती भांगे

जळतं बघुन फिडल वाजती,येथे रंगा बिर्ला.

राजा तुझ्या रामराज्यात शव वाहिनी गंगा.

राजा तुझे दिव्य वस्र नी दिव्य तुझी ज्योती.

राजा तुला असली रुपात पुरी नगरी बघते.

मर्द कूणी असेल खरा म्हण, राजा मेरा नंगा.

राजा, तुझ्या रामराज्यात शव वाहिनी गंगा

- सारनाथ आगले

***

English Translation : Dr.G.K.Vankar

'Everything is fine!' the dead In a chorus nod their head, 

O king, in your rule of Rama, the Ganges bears the dead.

O king, the crematoriums are scarce, so are the wood for pyre.;

Our mourners are scares and so are our weepers.

The messengers of Yama ,  dance so bad on every door,

O king, in your rule of  Rama, the  Ganges bears the dead.

O king, your chimneys ceaselessly shaking their heads long for rest.

O king, our bangles break, and we beat our chests to shreads,

Seeing it on fire, they fiddle, the duo 'Billa and Ranga',

O king, in your rule of Rama, the Ganges bear the dead.

O king, your royal dress is so divine, the aura so auspicious,

O king, in your original form The whole city watches you

Bewitched,in your original form.

If  manly, I dare you shout, ' my king is nude'

O king, in your Ramarajya, the Ganges bear the dead

- Dr.G.K.Vankar

****

English Translation : Salil Tripathi (Grandson of Goverdhanram Tripathi)

Don’t worry, be happy, in one voice speak the corpses

O King, in your Ram-Rajya, we see bodies flow in the Ganges

O King, the woods are ashes, 

No spots remain at crematoria,

O King, there are no carers,

Nor any pall-bearers,

No mourners left 

And we are bereft

With our wordless dirges of dysphoria

Libitina enters every home where she dances and then prances,

O King, in your Ram-Rajya, our bodies flow in the Ganges

O King, the melting chimney quivers, the virus has us shaken  

O King, our bangles shatter, our heaving chest lies broken 

The city burns as he fiddles, Billa-Ranga thrust their lances,  

O King, in your Ram-Rajya, I see bodies flow in the Ganges 

O King, your attire sparkles as you shine and glow and blaze

O King, this entire city has at last seen your real face

Show your guts, no ifs and buts,

Come out and shout and say it loud,

“The naked King is lame and weak”

Show me you are no longer meek,

Flames rise high and reach the sky, the furious city rages;

O King, in your Ram-Rajya, do you see bodies flow in the Ganges?

- Salil Tripathi (Grandson of Goverdhanram Tripathi)

••• 2 •••

*દેશમાં પ્રવર્તતી અરાજકતાથી અકળાયેલ, એક મૃદુ હ્રદયી કવયિત્રીએ એક એવું કાવ્ય લખ્યું કે એનાંથી સમાજના દરેક વર્ગમાં હલચલ મચી ગઈ! તાદ્શ વર્ણનથી ભલભલા હચમચી ગયાં... સેંકડો હજારોની સંખ્યામાં એ કાવ્ય દરેક સોશિયલ મીડિયા પ્લોટફોર્મ પર વાયરલ થઈ ગયું... એના પર વીડિયો બન્યાં, કવિતા સ્વરબધ્ધ થઈ ગીત રુપે અંકાઈ,દરેક વ્યક્તિએ મને કે કમને સહમત થવું જ પડે તેવી સ્થિતિ થઈ એટલે એસ્ટાબ્લિશ્ડ તત્વોના એજન્ટો હરકતમાં આવ્યા.. બે કહેવાતા કવિઓએ આ કવિતા સામે પ્રતિકવિતા લખી કવિયિત્રીને એટલા નિમ્ન સ્તરે ટ્રોલ કરવામાં આવ્યા કે અરેરાટી વ્યાપી જાય કે કોઈ આટલી નિમ્ન સ્તરની ભાષા કંઈ રીતે પ્રયોગી શકે? તે પણ કહેવાતા બની બેઠેલા પતરખાંડ પત્રકાર તરફથી??*

*આ એક કવિયિત્રી માટે નો ઉહાપોહ નથી, આ ઉઠતા વિરોધના અવાજને ડામવા માટે ડર ઉત્પન કરવાનો પ્રયાસ છે કે બીજું કોઈ આ રીતે અંતરના અવાજને વાચા આપી સુતેલાને જગાડવાનો ફરી પ્રયત્ન ન કરે.*

*પણ એ બધા હવાતિયાંખોરોએ ફ્રેન્ચ ક્રાંતિ વિશે વાંચવાની જરુર છે.*